اعلال : عبارت است از تغییری که بر حرف عله در کلمه عارض می شود .

حروف عله : عبارتند از  ‹‹  و  ،  ی ، و الف منقلبه ، ا ،  ››

فعل معتل : به فعلی گفته می شود که یک یا دو حرف از حروف اصلی آن از حروف عله باشد .

انواع فعل معتل :  1- مثال      2-  اجوف     3-  ناقص         4- لفیف

فعل معتل مثال : فعلی است که اولین حرف اصلیش حرف عله باشد .

فعل معتل مثال بر دو نوع است : 1- مثال واوی   :  وَعَدَ     وَضَعَ     وَهَبَ       2- مثال یائی  : یَقَظَ ،  یَسَرَ ،   یَقِنَ

اعراب فعل مضارع :فعل مضارع معرب دارای سه نوع اعراب است : رفع  ، نصب ، جزم

1- فعل مضارع مرفوع :  فعل مضارع هنگامی مرفوع است که هیچیک از عوامل « نَصب یا جَزم » بر سرش در نیامده باشد.

  مانند : یَذهَبُ  ، یَذهَبانِ  ، یَذهَبُونَ

علامت های  رفع فعل مضارع عبارتند از :

1- ضمه ( ـُـ ) :  ( در صیغه های 1، 4، 7، 13، 14  )  : ( یَذهَبُ ، تَذهَبُ   ، تَذهَبُ    ، اَذهَبُ ، نَذهَبُ ) ( اعراب اصلی )

2- ثبوت نون ( نَِ ) : در« افعال خمسه » که عبارتند از : ( یَذهَبانِ  ، یَذهَبُونَ ، تَذهبانِ ، تَذهَبُونَ ،تَذهَبینَ ) ( اعراب فرعی )

3- ساکن شدن حرف عله : مانند : یَرمِی ، یَدعُو ،  ( اعراب تقدیری در حالتهای رفع و جزم  )   ( مخصوص سال سوم  )

عَیِّن نوعَ الاعرابِ لافَعالِ المُضارِعَةِ التّالِیَةِ :   یَجلِسُ ،  یُحِبُّونَ  ، یَتَعَلَّمانِ

یَجلِسُ : فعل مضارع مرفوع ، علامت رفع آن ضمه ظاهر در آخرش .

یُحِبُّونَ : فعل مضارع مرفوع ، علامت رفع آن « نون » آخرش .

یَتَعَلَّمانِ : فعل مضارع مرفوع ، علامت رفع آن « نون » آخرش .

اسمهای استفهام : برای سؤال و پرسش از زمان ، مکان ، شخص چیز ، ویا حالت بکار می روند .

اَینَ : کجا        مَا : چه        مَن : که      مَتی : کی   کَیفَ : چگونه         کَم : چند        اَیُّ : کدام

  اَنَّی : چگونه ،کجا          اَیّانَ : چه وقت .

اَینَ علی ؟ : علی کجاست .؟

 مَاهذَا ؟ : این چیست ؟

 مَن هذَا ؟  :این کیست ؟

مَتَی تَذهَبُ ؟ کی می روی ؟

کَیفَ حالُکَ؟  : حالت چطور است .

کَم کِتاباً عِندَکَ ؟ : چند کتاب نزد تواست .؟

فَبِاِیِّ حَدیثٍ بَعدَهُ یُؤمِنونَ؟  : پس به کدام سخنی بعد از آن ایمان می آورید .؟

اَنَّی محمدٌ ؟ : محمد کجاست یا محمد چطور است. ؟

اَیّانَ تَرجِعُ ؟ : چه وقت برمی گردی .

اضافه :

اضافه : عبارتست از نسبت دادن اسمی به اسمی دیگر    .   مانند : اَشجارُ الغابَةِ  ( درختان جنگل )

در این مثال : اَشجارُ        مضاف        و  الغابةِ              مضاف الیه می باشد .

به این ترکیب ، ترکیب اضافی گفته می شود .   اجزاء ترکیب اضافی عباتند از :  1- مُضاف       2- مضاف الیه

1- مضاف الیه : همیشه مجرور است اما مضاف به اقتضای جمله اعراب می گیرد .  

یعنی اگر فاعل باشد مرفوع و اگر مفعول باشد منصوب و اگر حرف جر داشته باشد مجرور می گردد.

جاءَ صَدیقُ عَلِیٍّ   :       جاءَ : فعل       صَدیقُ : فاعل و مرفوع          عَلِیٍّ : مضاف الیه و مجرور

رأیتُ صَدیقَ عَلِیٍّ :  رأی : فعل      تُ : فاعل محلا مرفوع       صدیقَ : مفعول به و منصوب   عَلِیٍّ : مضاف الیه ومجرور

سَلَّمتُ عَلَی صدیقِ عَلِیٍّ : سَلَّمَ : فعل  تُ : فاعل محلا مرفوع  عَلَی صدیقِ : جار ومجرور    عَلِیٍّ : مضاف الیه ومجرور

تذکر 1: مضاف ممکن است به اعتبار اسم دیگری مضاف الیه باشد . « اَلحَسَنُ وَ الحُسینُ   سَیِّدا شبابِ اَهلِ الجَنَّة ِ »

الحسن : مبتدا و مرفوع       سیدا : خبر و مرفوع     شباب : مضاف الیه و مجرور  اهل : مضاف الیه و مجرور الجنة :  مضاف الیه و مجرور

تذکر 2: مضاف : ال ، تنوین ، نون مثنی و جمع نمی گیرد . مانند :

جاءَ مُعَلِّمُ المَدرسة ِ       جاءَ مُعَلِّما المَدرسةِ          جاءَ مُعَلِّمُوا المَدرسة ِ

تذکر 3 : ضمیر ،  موصول ، اسم اشاره ، اسم استفهام ، هیچ وقت مضاف واقع نمی شوند .

ولی ممکن است مضاف الیه قرار گیرند.     مانند : جاءَ هذا الرَّجل ُ                حاسِبُوا اَنفُسَکُم

تذکر 4 : بعضی اسمها همیشه مضاف واقع می شوند و به آنها « اسماء دائم الاضافه » می گویند .

مانند : کُلّ ، بَعض ، مِثل ، عِند ، لَدُن ، جَمِیع ، قَبل ، بَعد ، اَمام ، خَلف ، فَوق ، تَحت .

هرگاه بخواهیم کسی یا چیزی را از حکم قبلی جدا کنیم از «اسلوب استثناء » استفاده می کنیم .

اسلوب استثناء دارای  سه رکن است که عبارتند از :

1- مستثنی :اسمی است که بوسیله ی یکی از ادات استثناء از حکم ما قبلش جدا شده است .

2- ادات استثناء : که عبارتند از : ( اِلاّ ، غَیر ، سِوی ، حاشا ، عَدا ، خَلا  )

3- مستثنی منه : و آن اسمی است که مستثنی از آن جدا شده و غالبا قبل از « الا ّ » قرار دارد .

مانند : ذَهَبَ الطُّلابُ اِلاّ سَعیداً . (  الطُّلابُ : مستثنی منه     الا ّ : ادات استثناء   سعیدا ً : مستثنی .           

اعراب مستثنی :

1- در صورتی که مستثنی منه در جمله ذکر شده باشد . مستثنای آن از نظر اعراب غالبا منصوب است .

( و به آن استثناء تام گفته می شود . )

اَذهَبُ کُلَّ یَومٍ اِلی المَدرسةِ الاّ الجُمُعَةِ . ( الجُمُعَةِ : مستثنی و منصوب )

2- گاهی مستثنی منه از جمله حذف می شود که در این صورت اعراب مستثنی مطابق نقشی است که مستثنی منه

محذوف در جمله داشته است . ( به این نوع اسلوب ،  استثناء مفرغ می گوییم . مانند :

هَل یَنجَحُ اِلاّ المُجِدُّونَ .              ( المجدون : مستثنی در استثناء مفرغ و مرفوع به اعراب فاعل محذوف )

لَیسَ وَعدُکَ الاّ الصِّدقَ              ( الصدق  :  مستثنی در استثناء مفرغ و منصوب به اعراب خبر لیس محذوف )

مَا الاَدبُ الا التَواضُعُ                   ( التواضع : مستثنی در استثناء مفرغ و مرفوع به اعراب خبر محذوف )

الانسانُ لا یَطْمَئِنُّ قلبُهُ الاّ بِذِکرِ اللهِ   ( ذکر : مستثنی در استثناء مفرغ و مجرور به حرف جر )

تذکر :

1- مستثنی و مستثنی منه نمی توانند فعل یا حرف باشند بلکه همواره یک اسم هستند .

2- الا در میان ادوات حرف بوده و غیر عامل می باشد.

3- غالبا مستثنی منه  قبل از الاّ و مستثنی بعد از الاّ می آید .

4- مستثنی منه دارای یک مفهوم کلی است و بر بیش از یک نفر دلالت می کند .

5- در استثناء مفرغ ارکان جمله قبل از الاّ ناقص است . و با کلمه ی بعد از الاّ کامل می شود .

6- استثنا ء مفرغ در جملات منفی یا استفهامی وجود دارد .

ترجمه :

برای ترجمه با اسلوب استثناء باید به نکات زیر توجه کرد .

1- برای ترجمه ی الاّ از کلماتی مانند : (غیر از ، مگر ، جز ، بجز ، به استثنای ) استفاده می کنیم .

2- درجملات استثناء مفرغ با ادات نفی نوعی حصر و اختصاص وجود دارد و این گونه جملات را می توان به صورت

مثبت و مؤکد نیز ترجمه کرد .

مانند : ما قامَ الاّ هذا الطالبُ  ( تنها این دانش آموز برخاست . ) جز این دانش آموز برنخاست .

3-« اِنَّما» نیز یکی از ادواتی است که حصر را بیان می کند و در ترجمه ی آن باید از تعابیری چون : « فقط ، تنها ، بی شک ،

و ..............»  استفاده کرد.        اِنَّما العِزَّةٌ  ِللهِ وَ رسولِهِ وَ المؤمنینَ . : عزت فقط از آن خدا و پیامبرش و مؤمنان است .       

جملاتی که دارای اسلوب استثناء هستند .

تام :

1- نَجَحَ التَّلامیذُ فِی الامتحانِ الاّ المُتَکاسِلَ .

2- یَنقُصُ کُلُّ شیءٍ بِالانفاقِ الاّ العلمَ .

3- کُلُّ شَیءٍ هالِکٌ الا وَجهَهُ .

4- لایَفُوزُ الناسُ الاّ المُجِدِّینَ مِنهُم .

5- اَدَّیتُ اِمتحانَ جمیعِ الدروسِ الاّ اللغةَ العربیةَ

6- کلُّ شیءٍ یَرخُصُ اِذا کَثُرَ الاّ الادبَ

7- اِنَّ الانسانَ لَفِی خُسرٍ الاّ الذینَ آمنوا و عَمِلوا الصالحاتِ .

8- اَستَشِیرُ الناسَ الا الجاهِلینَ .

 مُفَرَّغ :

9- ما قَرَأتُ الاّ درسَ اللغةِ العربیة ِ.            10- لاتَعبُدُوا الاّ اللهَ

11- ما کنتُم الاّ الخاشِعینَ

12- هل جزاءُ الاحسانِ الاّ الاحسانُ .

13- لاتَطْلُبْ الاّ الحَسَناتِ

14 – فَلَنْ نَزیدُ کُم الاّ عذاباً

15 – لایَتَمَتَّعُ بِهذهِ القدرةِ الاّ الخفّاشُ

16- و مَاالمالُ وَ الاَهلُونَ الاّ وَدائِعُ .

اسمهای منصرف  و غیر منصرف

اسم منصرف : اسمی است که تنوین پذیر باشد و هرسه قسم اعراب یعنی ( -َ ، -ً     -ِ  ، -ٍ     -ُ  ، - ٌ ) راقبول کند .

مانند : کلمه ی « رجل »     در عبارات :    جاءَ رَجُلٌ      رَأیتُ رَجلا ً           سَلَّمتُ عَلَی رَجُلٍ

اسم غیر منصرف : اسمی است که تنوین پذیر نباشد . و به جای کسره آن را فتحه دهند.

اسمهای غیر منصرف عبارتنداز  :

1 – اسمهای علم مؤنث ، لفظی ، معنوی :  فاطمة، مریم ، حمزة ، معاویة :        «الاسلامُ علی فاطمةً الزّهراء»

2 – علم غیرعربی : یوسف – یعقوب – فرعون       «و اَرسلْنا الی فرعونَ رسولاً»

نکته: اسم عَلَم غیرعربی (عجم) سه حرفی که ساکن الوسط باشد، منصرف خواهد بود مانند: لوط و نوح.

اسمهای علم منصرف در قرآن :

قریش ، شعیب ، صالح  ، یهود ، انجیل ، توراة ، شیطان ، مسیح ، روح القدس ، هود ، عاد ، سبأ ، کعبه ، ودّ ، سواع ، نسر ( نام سه بت جاهلی ) نوح ، محمد ، لوط ، عزیز ، ابو لهب .

 اسم های علم غیر منصرف :

قارون ، لقمان ، یثرب ، ابراهیم ، هارون ، فرعون ، مصر ، اسرائیل ، یونس ، ابلیس ، آدم ، مریم ، جبرئیل ، میکائیل ، سلیمان ، بابل ، هاروت ، ماروت  ، اسماعیل ، یعقوب ، اسحاق ، ثمود ، مدین ، یوسف ، جهنم ، یأجوج ، مأجوج ، داود ، ادریس ، هامان ، رمضان ، یاسین ، یونس ، طالوت ، جالوت ، آذر ، الیاس ، الیسع ، أبابیل ، عمران ، إرَم ، ایوب ، أحمد ، یغوث ، یعوق ( نام دو بت جاهلی ) ، موسی ، عیسی ، یحیی ، زکریا .

تذکر : در بین اسامی پیامبران « شش صلنمه » یعنی ( شیث ، شعیب ، صالح ، لوط ، نوح ، محمد ، هود ) منصرف  و بقیه غیر منصرف می باشند.

3 – نام شهرها و کشورها : طهران ،  مکة ، ایران       « و الی مدینَ أخاهُمْ شُعیباً»

4 – صفت بر وزن « اَفعَل ، فُعلی – اَفعَل ، فَعلاء – فَعلان ، فَعلی » ( وزن مذکر و مؤنث ) :

مانند : اکبر ، کبری    اخضر ،  خضراء    عطشان ،  عطشی       « الیس اللهُ بأعلمَ بالشاکرین»

  5- جمع مُنتَهِی الجموع :

 (یعنی جمعهای پنج حرفی یا شش حرفی که حرف سوم آنها الف باشد)

یا جمع های مکسری که آخر آنها به (اعِل) و یا (اعِیل) ختم شوند .

مانند جمع های مکسر هم وزن مَفاعِل و مَفاعِیل ، اَفاعِل ، اَفاعِیل

مانند :    مساجد ، مراجع ، اساتید ، اماکن       « و زیّنا السّماءَ الدنیا بمصابیحََ»

6- اسمی  که به «  الف تأنیث مقصوره یا ممدوده » ختم شده باشد خواه اسم باشد خواه صفت .

مانند : سلمی ، زکریا  ، صحراء ، حُبلی / ذکری /  جرحی / سَکری

تذکر : الف تأنیث مقصوره یا ممدوده باید زائد بر سه حرف اصلی  باشد .

  مثل شهداء که همزه زائده است پس غیر منصرف است بخلاف اِقتضاء که همزه اش اصلی و منقلب از یاء است پس منصرف است . کلمه ی اَشیاء اصل آن اشیئاء است پس همزه آخر زائده است و غیر منصرف .

7- هر اسم علمی که بروزن یک فعل باشد:  مانند : یزید  ، احمد

8- هر اسم خاصّی که الف و نون زاید داشته باشد.  مانند: عثمان / سلمان / عمران / شعبان / رمضان

9- اسم هایی که از شکل اصلی خود گذشته و به شکل دیگری تبدیل شده‏اند. به اصطلاح "عدل" گفته می شوند.

عامر ← عُمَر           قازِح ← قُزَح        اثنین اثنین ← مثنی

10-  هر اسم خاصّی که مرکب مزجی باشد.     مانند: بَعلَبک / بیت لحم / حضرموت

نکته مهم : اسم های غیر منصرف در صورتی که (ال) بپذیرند و یا مضاف شوند، می توانند حرکت  "کسره" را قبول کنند

اما همچنان غیر منصرف باقی می مانند یعنی نمی توانند تنوین بپذیرند.

ذهبتُ الی مدارسَ                 (ذهبتُ الی المدارسِ)    یا   (ذهبتُ الی مدارسِ المدینةِ) 

نکته : فعل ، ضمیر ، اسم اشاره ، اسم موصول ، صفت و خبر مشتق برای مونث لفظی بصورت مذکر بکار می رود .

مانند: جاءَ حمزةُ                           

التحلیل الصرفی که به آن تجزیه نیزگفته می شود عبارت است از بررسی یک کلمه جدای ازنقشی که درعبارت دارد ،به عبارت دیگرمی توان گفت تحلیل صرفی مشخصات فردی کلمه است.برای تحلیل صرفی ابتدا باید نوع کلمه رامشخص کرد.اقسام کلمه عبارت است از: اسم ، فعل، حرف .

اسم : کلمه ای دارای معنی مستقل است ولی زمان ندارد. مانند کتاب، علیّ ،مدرسة، الذی، أنت،هؤلاء،جلوس و......

علامت های مخصوص به اسم: ال : الکتاب، الرجل......، تنوین: کتابٌ ،رجلاً، بیتٍ ، مجروربودن : فی بیتِ علیٍّ، منادی بودن: یاحمید ، یاقدسُ، مسند الیه بودن : أنتَ مجتهدٌ .( أنتَ، مسندالیه)، مضاف بودن: باب الصفِّ .

 

فعل: کلمه ای است که دارای معنی مستقل همراه زمان معین است.«کَتَبَ» نوشت ، انجام فعل درزمان گذشته .«یکتبُ» می نویسد ، انجام فعل درزمان حال وآینده .«أُکْتُبْ» بنویس ،انجام فعل درزمان آینده .

علامت های مختص به فعل: وجود «قد، سَ ، سوف،لَمْ » قبل ازکلمه، وجود «تاء ساکن» درآخرکلمه : إستخرجتْ، نهضتْ....، وجود ضمیرهای رفع متحرک درآخرکلمه « نَ ، تَ، تُما،تُم ، تِ ، تُنَّ...، وجود ضمیر« یاء مخاطبة» درکلمه « تکتبینَ ، أکتُبی»، وجود « نون تأکید» درآخرکلمه « ینصُرَنْ، ینصُرَنَّ».

 

حرف: کلمه ای است که معنی مستقل ندارد. مانند :فی ، مِنْ ،لا، إنَّ ، و.......

اعراب کَیفَ :

1- کیف در جملات اسمیه خبر مقدم و محلاً مرفوع است : کیف حالُک؟

2- در جملات اسمیه اگر قبل از افعال ناقصه باشد : خبر مقدم افعال ناقصه و محلاً منصوب است مانند: کیف کان دورُ التلامیذ فی الحربِ المفروضة؟

3- در جملات فعلیه: اگر فعل آن تام باشد غالباً  حال و محلاً منصوب است : کیف ذهبت الی المدرسةِ؟ ذهبتُ الی المدرسةِ ماشیاً .

4 – چنانچه از کیفیت نوع  انجام گرفتن فعل سؤال کند ( نه از حالت فاعل یا مفعول ) نقش آن مفعول مطلق ومحلاً منصوب است مانند:کیف جئتَ؟ جئتُ سریعاً در اصل جئتُ مجیئاً سریعاً است .

5- هر گاه قبل از افعال دو مفعولی واقع شود ، مفعول دوم این افعال می باشد : کیف ظننتَ علیاً ؟ ظننتُه مجتهداً .