نظام آموزشی، تاحدودی ‌نوعی یک شکلی و یکدستی دانش‌آموزان را دنبال می‌کند، که نقطه مقابل هر نوع ابتکار وخلاقیت است.

حافظه محوری، تأکید بر پاسخ به جای پرسش، تک‌گویی و آموزش یک‌طرفه، حذف و انزوای دانش‌آموزان و معلمان پرسشگر و سؤال‌مند و فرهنگ سکوت از جمله ویژگی‌های دیگر نظام‌های آموزش غیرخلاق است.

با چنین مقدمه‌ای اگر فقدان آموزش‌های خلاق و خلاقیت را مسئله اساسی و بنیادین آموزش و پرورش بنامیم به بیراهه نرفته‌ایم. مقاله زیر با درک چنین نیاز و ضرورتی به موضوع خلاقیت، فرآیندها، عوامل و موانع آن پرداخته است؛ با هم می‌خوانیم:

از خلاقیت تعاریف متعدد و مختلفی به عمل آمده است. آنچه مسلم است لازمة هرگونه تحول، پویایی و حرکت خلاقیت است. بنابراین اغراق نیست اگر بگوییم انسان در تمامی پیشرفت هایش مدیون تفکر خلاق است.

خلاقیت ابتدا از روان ناهوشیار سرچشمه می‌گیرد و ایده‌های جدید است که با آنچه در حال حاضر وجود دارد کاملاً متفاوت است. موچی یلی معتقد است: بارآوری در آنچه که مربوط به عقاید، اختراع، تفکر و تخیل است خلاقیت نام دارد. شاید به جرات به توان گفت که جامع‌ترین نظریه در باره خلاقیت مربوط به گیلفورد است.

وی با تحقیقات فراوان به این نتیجه رسید که توانایی‌های فکری انسان را نمی‌توان در یک بعد خلاصه کرد و آن را هوش یا چیزی شبیه آن نامید. وی با روش‌های آماری دریافت که قوای فکری انسان را می‌توان به ۱۵۰ عامل مجزا که هر یک به تنهایی قابل اندازه‌گیری است تقسیم کرد که به‌نظر او برخی از این خصیصه‌ها مستقیماً در ظهور خلاقیت مؤثرند که آنها عبارتند از

۱- انعطاف‌پذیری؛ نوعی تفکر فی‌البداهه و لحظه‌ای به هنگام مواجه شدن با شرایط و مسائل جدید است.

۲- اصالت؛ مقصود از اصالت توانایی فکر کردن فرد به راه‌های غیرمعمول، غیرعادی و جدید است.

۳- سیالی یا روایی؛ جریان برقراری ارتباط و تداعی در فکر، بیان و عقیده است و بیشتر به تعداد یا کمیت پاسخ‌های فرد اتلاق می‌شود. به‌نظر گیلفورد کمیت، کیفیت زا است یعنی هر چه تعداد بیشتری ایده خلق کنیم برای پاسخ‌های کیفی و مناسب احتمال بیشتری وجود دارد.

مثلاً اگر از ما خواسته شود با حروف «ف ب پ ق ه» کلماتی را بسازیم بیشترین کلمات ساخته شده توسط یک فرد نشان از روایی یا سیالی فکر اوست. این ۳خصیصه منجر به تفکر واگرا یا غیرمتعارف می‌شود. پس می‌بینیم که خلاقیت یک روند منفرد نیست بلکه مجموعه‌ای از جریان‌های فکری است که به تفکر واگرا (خلاق) منجر می‌شود. با وجود اینکه در نهایت این تفکر واگرا است که به خلاقیت منجر می‌شود ولی در این جریان تفکر همگرا نقش مهمی دارد به عبارت ساده‌تر بدون استفاده صحیح و کافی از تفکر همگرا تفکر واگرا امکان پذیر نخواهد بود.

● فرایند خلاقیت

به‌نظر می‌رسد خلاقیت در غالب موارد مراحل قابل تشخیصی را طی می‌کند که عبارتند از :

۱ - مرحله آمادگی؛ کنجکاوی، درک مشکل، علاقه و آمادگی برای حل آن، مکالمه درونی با خود یا مکالمه خیالی بین خود و فردی دیگر از ویژگی‌های این مرحله است.

۲ - مرحله نهفتگی؛ این مرحله حالت نیمه هوشیار و‌رؤیا مانند دارد؛ حالتی که انسان بدون وجود احساس ذهنی به کاری اشتغال دارد و به بینش‌هایی دست می‌یابد. کشف روابط موجود با استفاده از تجزیه و تحلیل دربارة آنچه آموخته در این مرحله اتفاق می‌افتد.

۳ - مرحله کشف و اشراق؛ در این مرحله جرقه بصیرت و دانایی ناگهان به ذهن می‌رسد که چنانچه با استدلال منطقی همراه باشد به حل مشکل می‌انجامد. در این مرحله کودکان اندیشه‌های خود را در قالب کلمات می‌ریزند.

۴ - مرحله مرور؛ در این مرحله برای رسیدن به هدف نهایی با تمرکز شدید فکری، پشتکار، توان فراوان و صرف نیرو به‌طور مرتب مسئله را دنبال می‌کنند و غالباً در خلوت و تنهایی کار انجام می‌شود.

 انجام کارهای معمولی به شیوه ای غیرمتعارف فرآیند تفکر ما را دگرگون ساخته و احتمال بروز خلاقیت را افزایش می دهد

یکی از روزهای سال ۱۹۹۴، یک مهندس رایانه به نام جف بزوس، سنگ بنای وقوع انقلابی در حوزه کسب و کار را بنا نهاد. در آن سال‌ها، فقط برخی ادارات دولتی و دانشگاه‌ها از اینترنت استفاده می‌کردند. در این میان، بزوس که مدت‌ها به بررسی اینترنت پرداخته بود، در ذهن خود گسترش چشمگیر این شبکه را پیش‌بینی و این‌گونه تصور کرد که اینترنت در آینده، به بخشی از زندگی روزمره انسان‌ها بدل خواهد شد. او برای این تصوراتش یک طرح اقتصادی اولیه آماده کرد. فکر می‌کرد که اینترنت، سبب گسترش فروش پستی محصولات بویژه کتاب می‌شود.

بزوس و همسرش در اولین اقدام پرمخاطره خود، شغل پر درآمدی را که در یک شرکت داشتند، رها کردند تا یک کتابفروشی اینترنتی را پایه‌گذاری کنند. آنها نام این فروشگاه را آمازون گذاشتند. پس از چند ماه فعالیت آزمایشی و بدون این که حتی تبلیغاتی داشته باشند، این فروشگاه توانست هر هفته ۲۰ هزار دلار درآمد داشته باشد. ظرف فقط چند سال، ارزش آمازون به میلیاردها دلار رسید. بزوس توانست تغییر شگرفی در نحوه خرید کالا در دنیا داشته باشد.

در دنیای کارآفرینان، شرکت آمازون نمونه تمام‌عیار یک نوآوری محسوب می‌شود. البته خلاقیت و نوآوری ممکن است به روش‌های مختلف به وجود آید. نوآوری در طیف گسترده‌ای از حوزه‌ها اهمیت دارد و سبب بهبود شرایط شغلی بسیاری از افراد می‌شود. ارائه افکار نوآورانه می‌تواند به ارتقای شغلی و نیز کسب درآمد بینجامد. در وضع نامطلوب اقتصادی، افزایش خلاقیت می‌تواند بسیار تعیین‌کننده باشد.